تاثیر روزه داری بر بیماری های گوارشی و کبد

مقدمه

رمضان ماهی است که مسلمانان در طول آن از خوردن، نوشیدن و سایر اعمال باطل کننده روزه از سحر تا افطار پرهیز می کنند. تأثیر روحی و روانی و مذهبی ماه رمضان برای افرادی که عبادت می‌کنند قابل توصیف نیست. روزه داری در طول  ماه رمضان اجباری است هرچند برخی از افرادی که توانایی گرفتن روزه ندارند یا روزه گرفتن برایشان آسیب زاست از انجام آن منع می شوند.
قبل از ورود به بیماری‌های گوارشی و کبدی لازم است توضیح مختصری در ارتباط با تغییرات درونی که در طول مدت ناشتایی در ماه مبارک رمضان حاصل می شود، بیان گردد. تغییرات عمده در ماه رمضان عبارت اند از:
•    اختلال در خواب
•    اختلال در ریتم شبانه روزی
•    تغییر در زمان مصرف غذا و مایعات
این تحولات با تغییراتی در بدن همراه هستند که بر اساس نوع تغییرات و تأثیر آن در بیماری‌های گوارشی و کبدی توضیح داده می شوند.
بیماری های گوارشی شایع‌ترین علت مراجعه بیماران به پزشک و کادر درمانی است. بسیاری از این بیماران تمایل زیادی به گرفتن روزه در این ماه عزیز داشته و در مورد عوارض احتمالی آن بر بیماری خود سؤال دارند؛ چرا که مطابق با احکام اسلامی اگر روزه داری به بدن آسیب رساند، روزه گرفتن صحیح نیست. در طی روزه داری دستگاه گوارش بیش از سایر اعضای بدن تحت تأثیر قرار می گیرد.
در ماه رمضان استراحت نسبی در تحرکات و ترشحات دستگاه گوارش حاصل می شود و از این راه ما شاهد کاهش بیماری های روده تحریک پذیر، نفخ و حتی ریفلاکس در طول روزه داری هستیم. اکثر افرادی که مزاج طبیعی دارند در چند روز اول روزه داری دچار اختلال در دستگاه گوارش می‌شوند ولی در مدت کوتاهی به وضعیت قبلی و عادی خود برمی‌گردند. غذا نخوردن طولانی مدت باعث استراحت دستگاه گوارش می شود.
بر اساس تجربیات بیماران در طول روزه داری، علائم درد شکم و نفخ در این زمان به مراتب بهتر می شود اما در بیماری مرتبط با اندام های دستگاه گوارش مانند زخم های معده و اثنی عشر، بیماری های التهابی روده و سرطان های دستگاه گوارش لازم است بر اساس وضعیت فرد و شدت بیماری میزان تأثیر روزه داری قضاوت شود و توصیه های لازم صورت گیرد.

تغییرات گوارشی و کبدی در افراد سالم در ایام روزه داری

در آن دسته از بیماری‌های گوارشی که به صورت غیر عضوی و عملکردی ایجاد می شود، نقش عوامل روحی و روانی به مراتب بیشتر است. مقصود از ذکر نکات فوق تأثیر مسائل روحی و روانی روزه‌داری در کاهش علائم بیماری های دستگاه گوارش از جمله روده تحریک پذیر، نفخ و ریفلاکس است لذا از این لحاظ روزه‌داری با کاهش استرس، افسردگی و اضطراب اثرات مثبتی در تسکین علائم فرد روزه دار دارد.
تنها اختلالی که در طول روزه داری ممکن است تأثیر منفی خود را نشان دهد، یبوست است. آن دسته از افرادی که از یبوست رنج می‌برند در طول این ماه ممکن است شاهد تجدید یا تشدید علائم باشند.
غذا نخوردن طولانی مدت باعث استراحت دستگاه گوارش می شود به طوری که حرکات دستگاه گوارش با سرعت کمتری صورت می پذیرد و تخلیه صفرا از کیسه صفرا در دفعات کمتری رخ می دهد.

روزه داری و سرطان‌های دستگاه گوارش

مطالعات نشان داده اند که میزان بروز سرطان ها از جمله سرطان کولورکتال (سرطان روده بزرگ) در مسلمانان کمتر از سایرین است.
علاوه بر سلول‌های طبیعی، سلول های سرطانی نیز نیازمند انرژی جهت زنده ماندن هستند. طبق مطالعات صورت گرفته کاهش مصرف مواد غذایی و به دنبال آن کتوزیس (مصرف چربی ها در صورت عدم دریافت کربوهیدرات کافی) باعث تضعیف سلول های تومور می شود.
مطالعات نشان داده است که محدودیت کالری باعث پیشگیری مؤثر از بروز تومور می شود و همچنین نقش حفاظتی در بیماران مبتلا به سرطان دارد زیرا محدودیت در مصرف کربوهیدرات از ایجاد سرطان دستگاه گوارش جلوگیری می کند.
گرسنگی می تواند تأثیرات داروها را بهبود بخشد و باعث کاهش عوارض جانبی، بهبود شاخص شیمی درمانی و تا حدی غلبه بر مقاومت دارویی شود. به نظر می رسد گرسنگی سلول های تومور را حساس می کند و پیامد و اثرات رادیوتراپی را افزایش می دهد.

روزه داری و زخم پپتیک

بیماری ‌زخم پپتیک شامل زخم معده و اثنی عشر به شکل نقص در مخاط معده و یا دئودنوم روده است که می تواند به لایه های عمقی تر هم گسترش یابد.
زخم های معده و اثنی عشر عمدتاً ناشی از میکروب هلیکوباکترپیلوری هستند و با درمان و ریشه کن کردن این بیماری تقریباً موانع روزه داری برطرف می شود. توصیه می‌شود افرادی که از بیماری‌های گوارشی رنج می‌برند پیش از ماه رمضان توسط پزشک معالج مورد بررسی قرار گرفته تا در صورت امکان با معالجه و درمان امکان روزه ‌داری برای افراد علاقه‌مند فراهم شود.
با توجه به احتمال افزایش عوارض زخم پپتیک در ماه رمضان، برخی مطالعات توصیه می کنند که روزه داری در حضور زخم فعال تا زمان شروع درمان به تعویق بیفتد. در برخی مطالعات پاسخ درمانی و میزان عوارض زخم در افراد روزه دار تحت درمان تفاوتی با افراد غیر روزه دار نداشته است.
توصیه می شود قبل از شروع ماه رمضان افراد از نظر سابقه زخم پپتیک، علائم سوء‌هاضمه و مصرف داروهای ضد التهابی غیر استروئیدی (NSAIDs) مورد ارزیابی با آندوسکوپی یا بررسی عفونت هلیکوباکتر قرار گیرند.
در جمع‌بندی مطالعات به نظر می رسد که بیماران مبتلا به زخم دوازدهه می توانند با مصرف دارو بدون نگرانی از عوارض روزه داری در ماه رمضان روزه بگیرند.

ریفلاکس

 علائم ریفلاکس به دو صورت دیده می شود که بخشی مربوط به درگیری مری و علائم دیگر مربوط به درگیری خارج مری است. ریفلاکس سبب مشکلات زیر می شود: 
•    سرفه 
•    آسم 
•    آسیب به دندان ها
ریفلاکس بیماری آزار دهنده ای است و شیوع آن در جامعه بسیار زیاد است. گاهی اوقات گرسنگی به مدت طولانی موجب تشدید ریفلاکس می شود. اگر چه کاستن از میزان غذای مصرفی موجب تسکین علائم ریفلاکس می شود اما شدت بیماری نیز در این رابطه نقش دارد.
اگر افراد از علائم شدید و مکرر ریفلاکس رنج می برند، می توانند با مصرف داروهای کنترل کننده اسید معده از جمله رانیتیدین یا امپرازول در هنگام سحر و گاهی در زمان افطار علائم ریفلاکس را کنترل کنند و در چنین شرایطی افراد به راحتی می‌توانند روزه‌ داری را ادامه دهند.

روزه داری و تأثیر آن بر بیماری التهابی روده

بررسی‌ها نشان داده است که روزه داری اثر خفیفی بر سیستم ایمنی دارد و تغییرات حاصله گذرا هستند و پس از پایان ماه رمضان به شرایط قبلی برمی گردند. به طور کلی در صورتی که فرد مبتلا به بیماری های خود ایمنی باشد، روزه‌داری بی خطر است.
بیماری التهابی روده که با التهاب مخاط دستگاه گوارش خود را نشان می دهد، بیماری مزمن و آزاردهنده ای است که می تواند با عوارض شدیدی همراه باشد.
برخی مطالعات نشان داده اند که بین تعداد روزهای روزه داری با شدت بیماری التهابی روده و وضعیت روحی _ روانی و کیفیت زندگی بیماران ارتباطی وجود ندارد. به علاوه بیماران جوانتر مبتلا به بیماری های التهابی روده توان بیشتری نسبت به بیماران مسن تر برای روزه ‌داری دارند. روزه داری برای کسانی که بیماری التهابی روده  آن ها در حال بهبودی است، خطر جدی ندارد.
اگر بیمار مبتلا به بیماری التهابی روده در در حال بهبودی است و درمان های ارائه شده موفق به کنترل علائم بیماری شده‌اند و بیمار دو بار در روز داروهای خود را مصرف می کند، می تواند روزه بگیرد؛ در غیر اینصورت اقدامات لازم جهت کنترل بیماری و مصرف مرتب دارو تا بهبودی کامل در ارجحیت است.
در بیماران مبتلا به بیماری التهابی روده که از اسهال مزمن و کاهش وزن رنج می برند و بیماری آن ها قابل کنترل توسط داروها نیست، روزه‌ داری جایز نمی باشد.

روزه داری و تأثیر آن بر سندرم روده تحریک پذیر

سندرم روده تحریک پذیر نوعی اختلال در عملکرد روده است که علائم آن به صورت زیر می باشد:
•    درد مزمن در ناحیه شکم
•     نفخ 
•    اسهال یا یبوست که ممکن است به صورت متناوب ظاهر شوند.
در مطالعه ای که بر روی دانشجویان انجام شد، مشخص شد که کاهش استرس، مصرف کافئین و سیگار در طی ماه رمضان می‌تواند باعث کاهش علائم مبتلایان به سندرم روده تحریک پذیر شود.
یک نکته مهم در رابطه با تمام بیماری‌های گوارشی و کبدی این است که مصرف بیش از حد مواد قندی و نشاسته در هنگام افطار و سحر موجب تشدید علائم گوارشی می‌شود.

بیماری های کبدی در ایام روزه داری

روزه داری سبب کاهش قند خون می شود و در نتیجه بدن از گلیکوژن کبد جهت تنظیم قند خون استفاده می کند و میزان آن در کبد کاهش می یابد. در هنگام روزه داری با توجه به عدم مصرف غذا، حرکات روده کاهش می یابد. در مطالعه ای که بر روی دانشجویان غیر بیمار صورت گرفت، روزه داری باعث تغییراتی در میزان آنزیم های کبدی و بیلی روبین شد اما این تغییرات در محدوده طبیعی بودند. اغلب بیماران مبتلا به هپاتیت مزمن توانایی روزه‌ گرفتن را دارند و مصرف داروهای خوراکی هپاتیت مانعی برای روزه داری نیست.

تأثیر روزه داری بر هپاتیت حاد بدون نارسایی کبدی

تعداد بسیار کمی از بیماران دچار نارسایی حاد کبدی می‌شوند که جزء موارد اورژانسی به حساب می آیند و می تواند باعث مرگ بیمار شود. در صورتی که بیمار همزمان مبتلا به بیماری‌های دیگر به خصوص بیماری کبدی مزمن باشد، بیماری شدیدتر است. با توجه به شرایط بیمار گرفتن روزه به خصوص در ساعت‌های طولانی می‌تواند به بدتر شدن شرایط بیماری بیانجامد؛ لذا روزه‌داری در این بیماران ممنوع است.

تأثیر روزه داری بر کبد چرب غیر الکلی

یکی از شایع‌ترین بیماری‌های کبد که امروزه در تمام نقاط جهان مشاهده می شود کبد چرب است. بیماری کبد چرب غیر الکلی بیماری است که در آن چربی در بافت کبد تجمع می یابد. بیماری کبد چرب غیر الکلی شکل کبدی سندرم متابولیک است که علائم آن به صورت زیر است:
•    چاقی
•     مقاومت به انسولین 
•    فشار خون بالا
•     دیابت نوع 2
مصرف بیش از حد مواد غذایی و ذخیره سازی چربی در سلول‌های کبدی، سرانجام منجر به از بین رفتن فعالیت سلول کبدی و در نهایت مرگ آنها می‌شود.
هنوز درمان مأثری برای بیماری کبد چرب غیر الکلی پیدا نشده است و پزشکان برخوردی چند جانبه در درمان این بیماری دارند و از ترکیب دارو و لحاظ کردن عوامل خطر آن استفاده می کنند. مواردی که در درمان و بهبودی علائم بیماری کبد چرب غیر الکلی مؤثر هستند عبارت اند از:
•    تغییر سبک زندگی نظیر کاهش وزن، اصلاح رژیم غذایی و ورزش 
•    مصرف داروهای تحریک کننده ترشح انسولین، کاهنده چربی 
•     مصرف داروهای ضد التهابی، پروبیوتیک ها و بلوکه کننده گیرنده آنژیوتانسین
•     جراحی های لاغری 
مطالعات نشان داده اند که روزه ‌داری منظم از سحر تا افطار می تواند روش مقرون به صرفه ای در پیشگیری از چاقی و سندرم متابولیک مرتبط با بیماری کبد چرب غیر الکلی باشد و همچنین مانع التهاب و سرطان کبد نیز می شود. هرچند برای تأیید نتایج به دست آمده نیاز به مطالعات بیشتری داریم.
برخی مطالعات نشان می‌دهند که روزه‌داری اثر مثبت و درمانی در بیماران مبتلا به کبد چرب غیر الکلی دارد. تداوم رژیم غذایی و کاهش وزن منجر به بهبود و افزایش حساسیت انسولین در بدن می شود. گفته می شود مقاومت به انسولین و افزایش آن یکی از زمینه‌های بروز سرطان در کبد است.

تأثیر روزه داری بر بیماری مزمن کبدی و سیروز کبدی

بیماری مزمن کبدی که سبب التهاب مداوم سلولهای کبدی می شود، به علل مختلفی ایجاد می‌شود که عبارت اند از:
•    هپاتیت B 
•    هپاتیت c 
•    بیماری های خود ایمنی
•    بیماری متابولیک کبد چرب
•    بیماری های ژنتیکی
هرچند شواهد اندکی در مورد تأثیر این عوامل بر پیشرفت بیماری کبدی وجود دارد اما در عوض عوامل مربوط به میزبان شامل سن، جنس و نژاد بر پیشرفت فیبروز مؤثر هستند. آسیب یا التهاب طولانی مدت کبد می تواند باعث ایجاد مقادیر بیش از حدی بافت زخم در کبد و در نتیجه فیبروز کبدی شود و در صورت عدم درمان و ادامه یافتن التهاب ممکن است شرایط جدی تر کبدی ایجاد شود و پس از سپری کردن فیبروز کبدی شاهد سیروز کبدی باشیم.
عوارض سیروز کبدی عبارت اند از: 
•    سوء تغذیه 
•    کمبود پروتئین
•    کاهش انرژی 
•    کاهش فعالیت بدنی 
سیروز کبدی موجب کاهش حجم عضلات اسکلتی و افزایش ضعف عضلانی می شود. سوء تغذیه یکی از عوارض شایع سیروز است که عوارض جانبی و مرگ و میر بیماران را افزایش می دهد.
طبق مطالعات صورت گرفته بیماران سیروز جبران شده که کبد آن ها قادر به فعالیت است، می توانند با مراقبت های تغذیه ای و درمانی خوب روزه بگیرند ولی باید در سیروز جبران نشده و در حالتی که بافت کبد عملکرد خود را از دست داده، روزه‌داری را ممنوع کرد چرا که می تواند باعث ایجاد عوارض شود.
تنها امکان روزه داری در مورد سیروز قابل جبران با تست های کبدی و کلیوی طبیعی، فقدان واریس یا واریس کنترل شده، فقدان آسیت (تجمع مایعات در ناحیه شکم) و کمای کبدی امکان پذیر است. به طور یقین در مورد بیمارانی که سیروز غیرقابل جبران دارند، روزه داری ممنوع می باشد.

تأثیر روزه داری بر بیماران دریافت کننده پیوند کبد

بیمارانی که پیوند دریافت می‌کنند و بیماری زمینه ای شدید دارند، داروهای قوی سرکوب کننده ایمنی دریافت می‌کنند لذا روزه‌داری در این بیماران با خطر بالای عوارض همراه است. نگرانی عمده در این بیماران تجمع مواد سمی در بدن و در نتیجه آسیب غیرقابل بازگشت کلیوی و پس زدن پیوند به دلیل تغییرات سیستم ایمنی است.

تأثیر روزه داری بر بیماری های کیسه صفرا

کیسه صفرا نقش مهمی در هضم و جذب مواد غذایی دارد و همچنین صفرا را نیز ذخیره می کند. صفرا به همراه سایر آنزیم های دستگاه گوارش، املاح و اسیدهای صفراوی موجب هضم و جذب مواد غذایی می شود. سنگ های صفراوی در بسیاری از موارد بدون علامت هستند و به طور تصادفی در حین سونوگرافی کشف می شوند.
عوامل خطر ایجاد سنگ صفرا عبارتند از:
•    جنسیت که در زنان احتمال ایجاد سنگ صفرا بیشتر از مردان است.
•     سن بالا
•     بارداری
•    فقدان فعالیت بدنی
•     چاقی 
•    پرخوری
همچنین عوامل دخیل در ابتلا به سندرم متابولیک خطر ایجاد سنگ صفرا را افزایش می دهند و لذا تغییر در سبک زندگی در پیشگیری اولیه آن نقش مهمی دارد.
طبق نتایج به دست آمده احتمال ایجاد سنگ صفرا در فصل تابستان بیش از فصول دیگر است. زمانی که سنگ های صفراوی بدون علامت هستند روزه داری بلا مانع است ولی در سنگ هایی که علامت دارند تغلیظ بیشتر املاح صفراوی و تشکیل رسوب صفراوی موجب تشدید علائم می شود لذا روزه‌داری توصیه نمی گردد.

نتیجه گیری

گرسنگی و کاهش وزن در ماه رمضان به شرطی که اصول تغذیه مناسب را در سحر و افطار رعایت کنید بسیاری از بیماری ها از جمله کبد چرب، چاقی، ریفلاکس و سوء هاضمه را بهتر می‌کند ولی در برخی از بیماری های گوارشی که بیمار از علائم حاد مانند اسهال، خونریزی و بی اشتهایی شکایت دارد یا بیماری وخیمی وجود دارد، روزه گرفتن به صلاح او نیست. آموزش بیماران، مشورت با پزشک معالج و همکاری بیمار در رعایت توصیه های پزشکی تعیین کننده وضعیت روزه ‌داری بیماران است.