روزه داری و سیستم ایمنی

سلامتی یکی از دو نعمت بزرگی است که به عنوان نعمت هایی که دیده نمی شوند و قدر آنها دانسته نمی شود از آنها نام برده شده است. بنابراین طبیعی است که برای حفظ و ارتقای این نعمت نیز دستورات صریح و جامعی در منابع دینی و مذهبی وجود داشته باشد، یکی از این دستورات روزه داری است. همه افرادی که روزه داری در ماه مبارک رمضان را تجربه کرده‌اند حس پاکی و سبکی خاصی را در این ماه به خاطر دارند و این گونه است که این سنت قرن هاست در میان مؤمنین و مسلمین جاری است و افراد زیادی از برکات پیدا و پنهان آن بر سلامت جسم و روح بهره مند می شوند. از تشکیلات محوری بدن که منافع قابل توجهی از روزه‌داری می برد، سیستم ایمنی است.

سیستم ایمنی

سیستم ایمنی بدن انسان وظیفه محافظت از بافت ها در برابر انواع عوامل عفونی، سرکوب سلول‌های سرطانی متعدد که روزانه در بدن ما تولید می‌شوند، ایجاد سلولهای ایمنی به دنبال واکسیناسیون و حتی ترمیم و بازسازی بافت ها پس از نابودی عوامل بیماریزا را بر عهده دارد. این وظایف سیستم ایمنی توسط سلول های اجرایی شامل لنفوسیت‌های B و T، ماکروفاژها، سلول های کشنده طبیعی و نوتروفیل ها صورت می گیرد. دو بازوی سیستم ایمنی را ایمنی سلولی و همورال تشکیل می دهند. ایمنی سلولی عمدتا وظیفه مبارزه تن به تن با عوامل بیماری های عفونی و سرطانی را برعهده دارد در حالی که دفاع از مخاط ها و فضاهای خارج سلولی بیشتر بر عهده ایمنی همورال است که شامل عوامل محلول در گردش خون مانند پادتن ها، سیستم کمپلمان و پروتئین های فاز التهابی می باشد.

تأثیرات روزه داری بر عملکرد سلول های سیستم ایمنی

1. اثرات روزه داری بر سلول‌های سیستم ایمنی ذاتی

روزه داری می تواند با افزایش تعداد نوتروفیل های دخیل در امر فاگوسیتوز و تقویت عملکرد تنفسی انفجاری نوتروفیل ها، فعال کردن مسیر کلاسیک ماکروفاژها و افزایش مقاومت ایمنی در برابر عوامل بیماری زای داخل سلولی اثرات مثبتی بر فعالیت سیستم ایمنی ذاتی گذاشته و نقشی مؤثر در حصر سلول‌های سرطانی داشته باشد. در ادامه به طور دقیق تر تأثیر آن را بر هریک از این سلول های ایمنی بیان می کنیم.
    نوتروفیل ها
تحقیقات نشان داد که به دنبال روزه داری تعداد سلول های نوتروفیل دخیل در ایمنی افزایش می یابد علاوه بر این درصد سلول های نوتروفیلیک که فعالیت انفجار تنفسی داشتند نیز افزایش پیدا کرده و با توجه به نتایج حاصل از این تحقیق می‌توان دریافت که به دنبال روزه داری نوتروفیل ها با افزایش تعداد سلول های دخیل در امر روزه داری توانستند عملکرد خود را حفظ و تقویت نمایند.
    ماکروفاژها
نتایج حاصل از تحقیقات نشان داد که روزه داری در ماه مبارک رمضان همانند یک عامل محرک بر سلول‌های ایمنی ذاتی به ویژه ماکروفاژها اثر کرده و باعث فعال شدن مسیر کلاسیک فعالیت ماکروفاژها می شود که این امر سبب افزایش مقاومت ایمنی در برابر عوامل بیمای زای داخل سلولی مانند مایکوباکتریوم ها می گردد و ریسک عفونت با این ارگانیسم را در افراد سالم کاهش می‌دهد. از سوی دیگر استرس اکسیداتیو در ماکروفاژها را کاهش داده و در نتیجه عملکرد آنها را بهبود می بخشد. با توجه به اینکه اینترفرون گاما در تنظیم عملکرد اکثر سلول های ایمنی مانند سلول های B و T و سلول های کشنده طبیعی و ماکروفاژ ها مؤثر است و نیز با توجه به تأثیراتی که روزه داری بر انواع سلول های ایمنی دارد می تواند بر طیف وسیعی از سلول ها و پاسخ های ایمنی تأثیر گذار باشد.
    سلول های کشنده طبیعی
این سلول های کشنده طبیعی، به عنوان خط مقدم سیستم دفاعی در برابر سلول های سرطانی و بدون نیاز به سلولهای خاطره مواجه قبلی عمل می کنند. نتایج حاصل از تحقیقات به ما نشان می دهد که گرسنگی می تواند به واسطه فعال کردن سلولهای کشنده طبیعی کبدی، اثرات مثبتی بر فعالیت سیستم ایمنی ذاتی و حذف سلول های سرطانی داشته باشد.

2. اثرات روزه داری بر سلول‌های سیستم ایمنی اختصاصی

محدودیت رژیم غذایی و کاهش متوسط دریافت کالری به میزان 20 الی 40 درصد که بدون ایجاد سوء تغذیه است، باعث می شود تا پیری به تعویق افتاده و طول عمر انسان افزایش یابد. محدودیت رژیم غذایی دراز مدت بیش از شش ماه و کوتاه مدت حداکثر چهار هفته، حفاظتی قوی در برابر بسیاری از پدیده های مضر عصبی و اختلالات مرتبط با پیری مانند پارکینسون ایجاد می کند که مکانیزم دقیق آن هنوز مشخص نشده است. 

3. اثرات روزه داری بر سلول های بنیادی خون ساز

مطالعات نشان داد که روزه‌داری طولانی مدت میتواند ترمیم و تمایز سلولهای بنیادی خونساز را تقویت کرده و سلول‌های بنیادی خون ساز مغز استخوان را از آسیب حفظ کرده و با تقویت قدرت زایشی آنها باعث محافظت در برابر اثرات سمی و مهاری شیمی‌درمانی بر روی خون سازی و ایمنی گردد. همچنین نشان داد مداخله تغذیه ای می تواند به صورت بالقوه در توانایی خود نوسازی سلول های بنیادی خون ساز اثرات سودمندی داشته باشد.

تأثیرات روزه داری بر سایتوکاین ها و کموکاین ها

1. سایتوکاین ها

سیستم ایمنی مجموعه ای از مکانیسم های دفاعی است که از بدن در مقابل انواع عوامل بیماری زا محافظت می کند. بافت ها، سلول ها و مولکول های بسیاری در قالب سیستم ایمنی با یکدیگر همکاری می‌کنند تا این حفاظت را ایجاد کنند. یک خانواده مهم از مولکولهای سیستم ایمنی سایتوکاین ها می باشند. سایتوکاین ها که به نام اینترلوکین نیز شناخته می شوند، مولکولهای پیام‌رسان بین سلولی هستند که ارتباط میان سلول‌های ایمنی ذاتی و اکتسابی و همچنین ارتباط آنان با سلول های دیگر بافت‌ها را میسر می‌کند. آنها تنظیم کننده اولیه التهاب بوده و در فرآیند‌های پاسخ به عفونت نقش مهمی دارند. محدودیت غذایی مداوم و پیوسته می تواند بر عملکرد های بیوشیمیایی و فیزیولوژیک و همچنین بر وضعیت التهابی بدن اثر مثبت داشته باشد. وضعیت التهابی بدن شامل افزایش سایتوکاین، کموکاین ها و دیگر واسطه های پیش التهابی می شود که در بیماری زایی بیماری هایی نظیر سرطان نقش دارند. روزه داری در ماه رمضان تأثیرات متعددی بر سلامتی دارد.
در افراد دارای اضافه وزن مبتلا به آسم مشخص شده است که محدودیت دریافت کالری، موجب کاهش علائم بیماری آسم ملایم میشود.
التهاب یکی از عوامل خطر مهم در مشکلات ناشی از دیابت و گرفتگی عروق خونی و مشکلات قلبی ناشی از آن است. التهاب خفیف سیستمیک ناشی از استرس اکسیداتیو بوده در هر دو بیماری نقش مهمی دارد.

2. کموکاین ها

کموکاین ها خانواده‌ای از سایتوکاین ها با اندازه بسیار کوچک و از جنس پروتئین می باشند. وظیفه آنها تنظیم نقل و انتقالات سلول‌های سیستم ایمنی و گاه غیر ایمنی است. به عبارت دیگر این مولکول ها هستند که تعیین می‌کنند گلبول های سفید از چه بافتی به چه بافتی مهاجرت کنند و چه مدت در آنجا باقی بمانند. مطالعات نشان داد که تعداد مکان های التهابی در خون افراد در پایان ماه رمضان کاهش قابل توجهی از خود نشان می‌دهد.

تأثیر روزه داری بر ایمنی هومورال بدن

ایمنی هومورال به وسیله آنتی بادی های ترشحی و سیستم کمپلمان ایجاد می گردد و نقش فیزیولوژیک آن دفاع در برابر عوامل بیماری زا خارج سلولی و میکروبی می باشد.

1. آنتی بادی

سازوکار ایمنی هومورال عمدتاً از طریق آنتی‌بادی‌ها صورت می‌گیرد. آنتی بادی ها یا پادتن ها پروتئین هایی در گردش خون می‌باشند که می‌توانند با ساختارهای بیگانه‌ای که آنتی ژن نام دارند به طور بسیار اختصاصی واکنش دهند. لنفوسیتهای B و به خصوص پلاسماسل ها منبع اصلی تولید آنتی بادی ها هستند.
مطالعات نشان داد روزه داری به تقویت ایمنی سلولی کمک می‌کند اما تأثیر قابل اندازه‌گیری بر سطح پادتن ها و سیستم کمپلمان مشاهده نشده است.
با توجه به نتایج مطالعات به نظر می‌رسد هنگامی که بدن در شرایط طبیعی به سر می‌برد و از لحاظ فیزیولوژیک، حد پایه متابولیسم را داراست، روزه داری تأثیر محسوسی در سطح پادتن های خون ندارد ولی چنانچه شرایط محرکی مانند سموم و یا فعالیت بدنی بیش از حد وجود داشته باشد، روزه داری می‌تواند به افزایش پادتن ها در بدن کمک کرده و بدن را برای مقابله با عوامل خطر تقویت نماید که نهایتا منجر به ارتقای سیستم ایمنی می شود. البته تناقضات و ابهامات فراوانی در نتایج وجود دارد که نیازمند مطالعات جامع تر با جمعیت بالاتر و طراحی همه جانبه برای روشن شدن تأثیر دقیق روزه داری بر ایمنی هومورال و سطح پادتن های خون است.

2. سیستم کمپلمان

سیستم کمپلمان نقش مکمل عملکرد پادتن ها را داراست و با اتصال به بخش انتهایی آنتی‌بادی‌ها آبشار فعالیت خود را به راه انداخته، فرآیندهای دفاعی و کشتن سلول هدف را از طریق ایجاد سوراخ هایی در غشا آن اجرا می نماید.
مطالعات نشان داد که روزه داری نه تنها باعث کاهش اجزای کلیدی سیستم کمپلمان در خون نمی شود بلکه بر فعالیت این سیستم نیز تأثیر کاهشی ندارد. علی‌رغم نیمه عمر نسبتاً پایین پروتئین‌ها و سنتز مداوم آنها در کبد به نظر می‌رسد که دوره‌های گرسنگی در طی روزه داری تأثیر قابل اندازه گیری بر تولید آنان نداشته است.

تأثیر روزه داری بر بیماری های خود ایمنی

لازم است اثر روزه داری بر بسیاری از بیماری ها، بخصوص بیماری های خود ایمنی به طور اختصاصی مورد پژوهش قرار گیرد. بیشترین بیماری خود ایمنی که ارتباط آن با روزه داری مورد بررسی قرار گرفته است بیماری ام اس است. در مورد مقاله ای که در زمینه تأثیر روزه داری بر ام اس منتشر شده است، اشاره شده که محدود کردن کالری غذایی دریافتی، می‌تواند از التهاب و نابودی میلین آن جلوگیری کرده و باعث کاهش شدت بیماری گردد و جز در موارد حاد و پیشرفته بیماری منعی برای روزه داری در بیماران ام اس وجود ندارد.
درباره بیماری لوپوس اریتماتوز (نوعی بیماری خودایمنی مزمن که می تواند ارگان های متعددی بخصوص پوست، مفاصل، خون، کلیه ها و سیستم عصبی مرکزی را درگیر کند) مطالعاتی انجام گرفت و دیده شد که روزه داری هیچ تأثیری بر شدت و فعالیت بیماری و یا کیفیت زندگی و حال عمومی بیمار نداشت و نهایتاً چنین نتیجه گیری شد که روزه‌داری برای بیماران دچار لوپوس عارضه قابل توجهی که منجر به منع روزه داری شود را ندارد.
در بیماری التهاب روده نیز مشاهده شد که میزان اضطراب در بیماران خانم پس از دوره روزه‌داری به طور معناداری کاهش می یابد که با توجه به ارتباط این بیماری با وضعیت روانی بیماران این یافته مفید و قابل توجه می باشد.
همچنین شاخص فعالیت کولیت اولسرو در بیماران مرد روزه دار کاهش قابل ملاحظه ای نشان داد. بنابراین نتیجه گیری میکنیم که روزه‌داری برای این بیماران عارضه خاصی در پی ندارد.
یکی از شایعترین بیماریهای خود ایمنی آرتریت روماتوئید است. نتیجه روزه داری برای این بیماری مثبت بوده و دست کم از لحاظ آماری تأثیر منفی بر روند این بیماری مشاهده نشده است.

نتیجه گیری؛ روزه داری و سیستم ایمنی

آنچه از مجموع این یافته‌ها استنتاج می‌شود اثر مثبت روزه‌داری به روش اسلامی در تعدیل و تنظیم عملکرد سیستم ایمنی بدن است. به طوری که مشاهده شده است روزه داری باعث تقویت عملکرد اجرایی و افزایش انفجار تنفسی نوتروفیل ها و همچنین افزایش قدرت بیگانه خواری و تعدیل ترشح سایتوکاینها از ماکروفاژها میگردد. به علاوه قدرت دفاع علیه سلول های سرطانی در سلول‌های کشنده طبیعی افزایش یافته و قدرت ترمیم و تمایز سلول های بنیادی خون ساز نیز بیشتر میشود و آسیب پذیری این سلول ها در برابر عوارض جانبی شیمی درمانی کاهش می یابد.
از دیگر برکات روزه داری اسلامی، می‌توان به کاهش سایتوکاین ها و کانون های التهابی، افزایش اجزای ضدالتهابی، تنظیم تولید پادتن ها و بهبود پاسخ به واکسن های خوراکی اشاره کرد.
مطالعات محدودی که تاکنون در زمینه پیامدهای روزه‌داری در بیماران دچار بیماری های خود ایمنی صورت گرفته است عارضه قابل‌توجهی را گزارش نکرده اند. با این حال به علت محدودیت در حجم نمونه و فاکتورهای نسبتا اندکی که مورد ارزیابی قرار گرفته اند نمی توان نتیجه گیری محکم و قابل تعمیمی از یافته های موجود داشت.